ÜZÜLEN KIRIŞ

hekaýa

Sizde-de bolýandyr. Ikindiň öňýanlary garalyp gelen bulut ýere däl, ýüregime çöken ýaly boldy. Ýazyň soňky günleri howa-da bir gyzýar, birdenem şeýdip agyr bulut gelýär. Şeýle bolanda adamlardan ýadap, „jansyz“, „dilsiz-agyzsyz“ diýilýän zatlar – dag, agaç, köneje çäýnek gözüme yssy görünýär. Olar bilen gürleşip başlanymy, erkimi berip yzlaryna düşenimi duýman galýan. Näme üçindir oklasaň oklan, goýsaň goýan ýeriňde ýatýan, adatça kän üns hem bermeýän o zatlaryň dünýesi köplenç gussaly. Hat-da şatlygymy ýadyma salýan zatlaram ýene aýlanyp-dolanyp gussa şäherime getirýär.
- Süýji çydadyp bolanok çagalara, nabat alaýdym...
* * *
O wagtlar 14-15 ýaşlarymdadym. Öler janymam atdy. Obamyzyň atlaryny düýşümde-de görýärdim. At howlynyň ilersindäki suwly ýabyň ýakasyna kakam ikimiz sygrymyzy örklärdik-de sowulardyk şol howla. Kolhozyň 10-12 sany taýly baýtalyna hem bir höwür ata Ýazly aga seredýärdi. Bilmedim birmi ýa iki ýyllykdamy aýaly ýogalansoň şo ýerde ýatyp-turýan boýy kelterägem bolsa eginlek, pälwan sypat ýaşuly biziň gelerimize garaşyp, ýörite çaý demläp goýýardy. Sebäbi kakama onuň deň-duşy – gürrüňdeşi, menem derrew baýtallary suwa ýakýardym, bedelerini öňüne atýardym. Bu „hyzmatym“ üçin Ýazly aga-da höwür aty eýerläp berýärdi.
Ýazly agaň kepbesi üstüne atylan pürslerine ökjämi galdyrsam elim ýetip duran, pessejik, diwarlary palçykdan galdyrylan, ini-boýy üç metr töweregi garawulhanady. Petle dakylmadyk ýeke göz penjireli bu jaýyň töründe ýarsyny diýen ýaly tutup duran agaçdan edilen seki bardy. Gara, galyň ors keçesi düşelen sekiniň bir gyrasynda ýaşulynyň daşynyň kirinden reňki anyk bidirmeýän ýorgan düşegi togarlanypdyr. Jaýyň gapysyna ýakynyrak demir peçiň öňünde-de tagta-tugta, tuduň goşardan sähel ýogynyrak şahalary üýşürlipdir. Ýarty halta töweregi kömürem golaý burça söýelipdir. Jaýyň diwarlaryna çyýlenen çüýlerden Ýazly agaň dony, telpegi, at uýany, kelleki, bir-iki gulaç tanap külterlenip asylypdyr. Sekiň aşagynda-da maňa zordan göterdýän ullakan at eýeri. Men bu garypja görnüşe aşykdym. Sebäbi bu öýe höwür atyň kişňeýän sesi, tohum baýtallaryň hokranmasy, taýjagazlaryň toýnaklarynyň güpürdisi gelip durdy. Şol günem kakam bilen Ýazly aga hersi pejiň bir gapdalynda, ýere iki gat eplenip taşlanan gülsüz zawut keçäniň üstünde oturyp çaý içýärdiler. Menem içerik girip «Baýtallaň bedesinem berdim, suwa-da ýakdym» diýjek boldum-da, görsem, ýaşulularyň meň bilen işleri ýok. Onsoň nälaç, sesimi çykarman işigiň öňünde, pessejik agaç oturgyçjykda otyrmaly boldum. Men olar gürrüňlerini gutararlar, Ýazly aga-da hemişekisi ýaly «Baý-bow, onça işi bitiren bolsaň, ýör, Meleguşy eýerläp bereýin» diýer diýip garaşýardym.
- ...Halymy soramaga erikden ýykylan gelsin diýmeýärmi. Meňkem şeýle.
- Hmm...
Kakamyň „hümmüldisinden“ oňa Ýazly agaň gürrüňiniň ýakmaýandygyny aňdym. Ýöne muny ýaşulyň aňanyny-aňmanyny bilemok.
- Geň görüljegine-de düşünmän duramok. Ýöne galan ömrümi soňuna çenli nädip şu kepbäň içinde geçireýin? Öýüme barsam edil boşan ýurda baran ýaly. Hiç öwrenşip bilemok boşluga. Agtyklaň sesem, radio-telewizoram o çolalygy dolduranok. Edil harabaň bar-da. Gaýta ýene bärde atlar bilen hümürdeşenim kem däl.
- Hany bir göz öňünde tutýanyň, tapanyň dagy barmy?
Ýazly aga bir gobsundy. Megerem, bu sowal oňa ýaran bolarly.
- Tapylar-la. Ilçilikdir. Ýöne „padymanlary“, olaň „mollalaryny“ göwnetmän nädip etjek bu işi.
„Padymanlar“ Ýazly agaň ogullary bolmaly. Olara bu ady dakanam ýaşulyň özi. Bir sadakadamy ýa başga bir üşmeleňdemi alty ogulyndan gürrüň çykanda „Men kyrk ýyl kolhozyň sygyr çopany boldum – padymançylyk etdim, şondan başga gören, bilýän zadym ýok. Bäş-alty ýyl bärem baýtallara seredýän. Perzent diýlenem diňe ejeden bitenok, biziňem goşandymyz gerek-dä. Onsoň bularam padymanyň ogullary bolar-da“ diýipdir. Iliňem gözleýäni şolar ýaly gürrüň ýa-da Ýazly agaň ogullaram şol ada mynasybrakdyr-da „padymanlar“ lakamy olara ýelmeşdi galaýdy. Biri söwda edýär, beýlekisi traktor sürýär, garaz, hersi bir pişede çagalaryny il deňinde ekläp-saklap ýören ogullaryna bu lakamyň ýakmajagy belli, ýöne köplük bir at berensoň ony aňsat aýryp bolýarmy. „Mollalar“ diýýänem, megerem, ogullarynyň aýallary bolmaly, ýöne ýaşulyň „iş“ diýýänine düşünip bilmesemem onuň işini ogullaryna ýetirmän ediberesim geldi.
- Dert aladalary zat. Öý-işigi paýlaşmaly bolar. Üstümize hojaýynlyk eder. Yzyna düşürip çaga getirse, olaram mal-mülküňe şärikdir diýýäni haýsy. Käşgä giden mally tüjjar baý bolsam. Öweý öweýdir-dä diýşip. Uly tutaryklaram «Il näme diýer?» Il ildir-dä – diýer goýar. Näme indi men Jepbew kör näme diýer ýa Sapby saňsar näme diýer diýip etjegimi edip bilmerinmi? Obaň özüň ýaly akylly-başly adamlaram düşüner.
Bu gezek kakam akylly-başly diýilenine gobsundy. Göwnüme bolmasa adam dili bilen diýýänlerinden hereketinde köp zat aýdýan ýaly. Elbetde, hekaýatdaky pikirlerimiň köpüsi soň aklyma gelen zatlar, ýöne ýaşulularyň hereketini welin, soň birine gürrüň bermeli bolaýjak ýa-da uly bir zat öwrenäýjek kimin sypdyrman synlanymy bilýän. Ýazly aga-da näçe janygyp, özüniň aýdýanlarynyň dogrudygyna ynamly gürlese-de elleriniň ortadaky içi gantly güllüje haltajygy bir sagyna, bir çepine geçirişi, çaý guýmagy unudyp boş käsesini agzyna ýetirişi, bir egilip, bir dikelşi garrynyň howandara, gepini tassyklap, arkasyny alana mätäçdigini has aýdyň düşündirýärdi. Kakamyňam kän Ýazly agaň ýüzüne seredesi gelenok – elinde çöpjagaz ýer çyzyp otyrdy. Ýazly aga gyraly ýaglygy bilen derini syldy-da gürrüňini dowam etdi.
- Geň görüljeginem bilýän welin, halys ýekelikden ýadadym. Adam diýlen mal däl, ýöne malam höwürsiz ýeke özüni uzak saklasaň ugry bolmajak ýaly.
- Ol-a şeýledir-le. Miweli agajam ýeke ekseň hasyly pes bolýan eken. Şonam taýly ekmelimiş.
- Wah, meň diýýänimem şo-da.
Ýaşulynyň bu sözi has ýalaňaç eşdilendir-dä, olaryň ikisem nädip gürrüňiň yzyny alyp gitjeklerini bilmeýän ýaly dymyşdylar. Gaýtalaýanam bolsam gaýtalaýandyryn, ýöne iki sakgaldaşyň şol günki gürrüňiniň inçe taraplaryny häzir ýatlap oturşyma çyzýan. Emma o wagt ýaňy murty taban ýigdekçe, näçe at münesim gelse-de, ne kakamy, ne-de Ýazly agany beýle çynlakaý halda gürleşenlerini owal görmämsoň üns bilen diňleýärdim hem her hereketlerini sypdyrman synlaýardym. Dymyşlygy ýene Ýazly aga bozdy:
- Her kim maňa birhili ýeke ýatmany kyn görüp, heleý küýsäp şu gürrüňi tapýan ýaly görýä.
- Hmm.
- Orta ýolda atyň büdremesin, orta ýaşda aýalyň ölmesin. Indi men orta ýaşdan geçenem, dogrusy, altmyşdan geçenem welin... ynanaý, bilýänsiň bäş wagtyna sypdyrman obaň mesjidine gatnaýan. Obada sadaka bolsun, toý-ýas bolsun baryna görünýän. Senden gizledim-dä Alladan nädip gizläýin, ynanaý, Allaň razyçylygy diýilse-de mesjide sähel salym bolsa-da ýüregimi giňeldeýin diýip gidýän. Öýüňde keýwanyň otursa beýle Hudaýa yhlasly bolunmajak ýaly-da. Ýöne Ýaradanyň özi geçiräýsin bu bolup ýörşümizi. Toý-tomgy, sadaka, ýas ýerine barsam-a hem garnymy doýurýan, hem ondan mundan gürrüň edip uzak günümiň nädip geçeninem bilemok. Il-günem günämi geçsin, her kim sylap gelýärem diýýändir... sylanybam barylýa welin, ýaňky aýdanym-da... Bilýän, köpüm geçip azym galdy. Bir aýagymy göre sokup otyryn. „Aý, bu dünýede näme nesibämde bolsa gördüm, indi Ezraýyl han, haçan gerek bolsa geliberersiň-dä“ diýip, ajalyň ýoluna garap oturmak iň akyllysy. Şeýdip ölüp gitsem ilem meni geňlemez. Ýöne şu çaýyňam iň soňky käsesi beýlekilerinden has tagamlydyr. Ony alyp beýläk serpip goýberesiň gelmez. Demiň gelip-gidip durka, içki öýüňe sokulaga-da, üstüme gum sürüň diýseň bir adamam etmez. Senem etmersiň, emma welin, ölüçe-de bolman ýaşa diýýä her kim. Ynamarsyň, kiçi oglum: „Onsoň ol getirjegiň adyny nädip tutmaly? Eje diýmelimi ýa-da daýza?“ diýýä. Bilmedim, öz tapýan gepimi ýa ýanyndaky gara saçly mollasy tapýamy?“.
Kakam käsäň düýbünde galan ýarty owurt şemli çaýy kömürli haltaň düýbüne serpdi-de:
- Başga birini getireniň bilen Jennet pahyra dolanyp gelmez – diýdi.
- Bilýän. Jennetiň gaýdyp gelmejegini bilýän.
Gürrüň şu ýere ýetende ýaşulyň nämä janygýanyna düşündim. Birhili tisginip giden ýaly boldum. O ýaşda diňe öýlenmedik ýigitler öýlenýändir öýdýärdim. Bu ak sakgaly döşüni tutup duran garry adamyň toý edip, gelin getirşini göz öňüme-de getirip bilmeýärdim.
- Jennet gelmese-de, dowzaham geläýmez-ä, pylany? (Ýazly aga kakamyň adyny tutdy). Kakam jogap bermedi welin, ýene özi naýynjar gülümsiräp:
- Ýa dowzahdanam beteri sataşaýarmyka? Aý, beýle bolup durasy ýok-la. Görüp-gürleşip, maslahatlaşyp etmeli bor-da... Jennet ýanymdaka ony dünýämiň diregidir öýtmändirin. Indi meň bolşum eýdip-beýdip diregsiz öýi saklajak bolmak, dogrusy. Oňam gülkünç görünýäninem duýýan.
- Hmm... Ýazly, biz öýe baraly. Bu maslahatyňam, men-ä entek howlukma diýjek. Bu işler adam elindäki zat däl.
Bu gezek Ýazly aga başyny ýerden galdyrman „hümledi“. Kakamyňam, Ýazly agaňam hümmüldemesi şu wagtam ýatlasam gulagyma gelip duran ýaly. Çözläp bolsa o sesiň müň sözüň aýdyp bilmejegini özüne sygdyrýany magat. At arkasyna salynmadyk eýere naýynjar, nälaç seredip kakamyň yzyna düşdüm. Ýolda:
- Kaka, Ýazly aga öýlenjek bolýamy? – diýdim. Kakam bir alarlyp seretdi-de jogap bermedi. Bu serediş maňa „Hemme zada burnuňy sokma“ diýildigidi. Kakamyň ýüzünden gar ýagýandygyny şonda görüp galdym. Diňe alarylma bilen sypanyma şükür etdim. At münmän gaýdanyma welin hemme zatdan beter gynanýardym. Atyň üstüniň nähili hezildigini Ýazly aga-da, kakamam menden kem bilenokdylar ahyryn, şonda-da...

* * *

Geçen bolsa bir-iki gün geçendir. Agşama ýakyn wagtdy. Özümden uly doganymyň maňa elletmeýän dutarynyň kirşini üzüpdim. Garader bolup kirşiň gulaga saralýan sähel artykmaç böleginden halka ýasap uzyn böleginem şol halkadan geçirip çatjak bolýardym. Kiriş polatdan bolansoň aňsat towlatmaýardy, ahmal bolsaň iňňeden ýiti ujy barmagyňa çümýärdi. Birden kakam biziň ýeke-ýeke adymyzy tutup gygyrmaga, gaty sesi bilen ala-galmagal etmäge başlady.
- Eje gerek dälmi indi size? Ýa ýanyňyzdaky ejeňiziňem ýerini tutýarmy?
Oňa çenli kakamyň gözi maňa düşdi:
- Bar, bir kile nabat getir, gara çaýam al. Ejeňiz kelläm diýip başyny galdyryp bilenok, siziň welin, azaryňyza-da däl.
Derrew nabadam, gara çaýam getirildi. Gelinejelerimiň biri ejemiň elini owkalaýar, beýlekisi kellesini. Kakamam çaý guýup oturşyna: „Keýwany, nabatly çaýdan keýpi kökle. Menden öňürtjek bir bolmawergin. Ilki meni ugrat. Sen näme-de bolsa ogul diýersiň, gyz diýersiň, güýmenje taparsyň“ diýip, degişmä salyp, gülen bolýardy.
Ejem pahyr kakamyň bu ýumuşynam bitirdi. Ony ilki ugradyp, özi soňa galdy.
Häzir öňümde nabat, ýüregimde ynsanyň ýaradylyşyna gussa. Göwnüme dutaryň şol üzülen kirşini henizem biri-birine öňküsi ýaly baglap bilemän garadere batyp oturan ýaly bolup durun. Dutar diýileniň bary-ýogy iki kirişi bar – biri bolmany bilen üýtgejek zadam ýokdur diýdirýär, ýöne taýy üzülen kirişde ne owaz bar ne-de heň.
Ýazly aga-da häzir dünýede ýok. Ol soň öýlenmedi. Näçe ýyldygyn-a anyk bilemok, bende ömrüniň soňuny at howludaky pessejik kepbede geçirdi. Ýöne ýogalanda gelinleriniň ses edip aglanyny bilýän. Maňa köp gezek höwür aty eýerläp beripdi pahyr...
Hydyr Amangeldi

فرا رسیدن اول ماه مهر، آغاز سال تحصیلی جدید در ایران، چه پیامی برای ملیت های غیر فارس دارد؟

اکنون 29 سال از به روی کار آمدن حکومت جمهوری اسلامی می گذرد. در طول این مدت مدارس و آموزشگاههای ایران، از دوران ابتدائی تا عالی، بر اساس سیاست های غرب ستیزانه سران این حکومت، که نام آن را طاغوت زدایی می نامند، در شکل و روش اداری در حد معیارهای آموزشی حوزه های دینی تنزل نموده است. اما در یک نگاه می توان متوجه گردید که علیرغم شعارها و ظاهر سازی های حکومت اسلامی، در تمامی عرصه های آموزشی در ایران فناوری های آموزشی غربی، چه از کانال اروپا و ژاپن و چه از طریق اتحادیه اروپا و روسیه، در کشور ایران دنبال می گردد. تنها تفاوتی که سیستم آموزشی ایران را از کشورهای مدرن دنیا متمایز می نماید، نحوه مناسبات و شیوه های تمرکزگرایانه نظام آموزشی می باشد
جدایی در بین جنس مرد و زن شدیدا ترغیب می گردد و تماس بین این دو جنس نیز حتی در بین معلمان و آموزگاران مدارس به حداقل رسانیده شده است. هنوز هم داشتن ریش برای آقایان و داشتن مقنعه و چادرهای اسلامی برای زنان پاداش های مادی و معنوی را همراه دارد
در مناطق ملی هیچ مدرسه ای بنام آنان، حتی به شکل خصوصی وجود ندارد و علیرغم تاکیدات ماده های 15 و 19 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، هیچ گونه اقدامی جهت تشویق دانش آموزان غیر فارس به داشتن مدارس به زبان مادری خود صورت نمی پذیرد
جمهوری اسلامی برای یک شکل کردن لباس دانش آموزان در ایران موفق گردیده است تا مقنعه و حجاب اسلامی (شیعی) را همه گیر بنماید. با این لباس و آرایش، بسیار مشکل است تا یک دانش آموز سنی مذهب ِ ترکمن و یا کرد و یا بلوچ را از دختران دانش آموز ِ خواهر زینب در قم، متمایز نمود
بهر حال تا زمانی که ملیت های غیر فارس و غیر شیعه در ایران، خود صاحب سیستم آموزشی ملی و مذهبی از آن خود نگردیده اند و تا زمانی که به زبان مادری آنان مدارس و نظام های آموزی دایر نگردیده است، اول مهر ماه های هر سال تنها صدای نواخته شدن ناقوس بدبختی ها را برای آنان تداعی خواهد نمود. نظام های حکومتی و حتی اپوزوسیون های سیاسی که بر این واقعیت عریان چشم فرو بسته اند هرگز نمی توانند منادی عدالت انسانی و برابری در ایران باشند

باران اسلحه در خاورميانه

از لوموند دیپلماتیک / نویسنده ماوریس لموینه

برگردان: آسیا تهرانی
از آسمان خاورميانه سلاح هاي آمريکايي مي بارد! در روز دوم اوت، کوندوليزا رايس، وزير امور خارجه آمريکا خاطر نشان ساخت که صادرات اسلحه اش در ده سال آينده به دوستان آقاي جرج دبليو بوش در منطقه يعني عربستان سعودي، مصر، کويت، بحرين، قطر، عمان و امارات عربي به ٤٦ ميليارد دلار خواهد رسيد. آيا فروختن چنين تجهيزات پيشرفته و مهمي به عربستان سعودي باعث نگراني اسرائيل نخواهد شد ؟ روز ١٥ اوت، واشنگتن کمک هاي نظامي خود را به تل آويو به ميزان يک چهارم افزايش داد و بدين ترتيب ميزان اين کمک ها در ده سال آينده به ٣٠ ميليارد دلار بالغ خواهد شد
در روز هفتم دسامبر ٢٠٠٦، جلسه عمومي سازمان ملل طي قطعنامه اي که توسط ١٥٣ کشور به تصويب رسيد، دستور داد که عهدنامه اي براي کنترل کردن خريد و فروش سلاح هاي غير اتمي که تا کنون خارج از موازين قراردادهاي بين المللي انجام مي پذيرفت تهيه گردد. بيست و چهار کشور از دادن راي خودداري کردند که از بين آنها مي توان چين، روسيه، هند، ايران، اسرائيل و پاکستان را نام برد. تنها يک کشور راي مخالف داد و آن هم آمريکا بود. شوراي اتحاديه اروپا آشکارا از اين قطعنامه حمايت کرد.تقريبا همزمان با اين وقايع، پاريس قراردادهاي مهمي با طرابلس امضا نمود که عبارتند از يک قرارداد ١٦٨ ميليون يورويي با شرکت MBDA (١) که ارتش هاي ٤١ کشور جهان را تجهيز مي کند [و در فروش سلاح هاي کنترل از راه دور رده اول را در جهان کسب کرده - م.] براي خريد موشک هاي ضد تانک ميلان، يک قرارداد ١٢٨ ميليون يورويي با EADS (شرکت فضانوردي و دفاع اروپايي) براي خريد يک سيستم ارتباطاتي راديويي Tetra. رئيس جمهور نيکلا سارکوزي با تعجب مي پرسد: « اين بار ديگر چه ايرادي از من گرفته خواهد شد؟ امضاي قرارداد؟ کارکردن به نفع شرکت هاي فرانسوي ؟» (٢). نه الزاما! اما ايراد کار اين است که اين تجارت مرگ بار بدون شفافيت و خارج از کنترل نمايندگان مردم انجام پذيرفته است... و ايراد بزرگ ديگرتشويق يک روند جنگجويانه مي باشد. در روز ١٨ سپتامبر ٢٠٠٦ يک سخنگوي هيئت نمايندگي صنايع تسليحاتي اعلام کرد که فرانسه مي بايست در سال ٢٠٠٧، شش ميليارد يورو اسلحه به خارج بفروشد درحالي اين رقم در سال ٢٠٠٤ به ٣٨/٣ ميليارد يورو بالغ مي شد.قاعدتا اعضاي جامعه اروپا موظفند از آيين نامه اي تبعيت کنند که آنها را به خصوص از هرگونه تشويق و يا کمک به کشمکش هاي موجود برحذر مي دارد. ليکن به خاطر صرفه جويي در هزينه توليد، ديگر سلاح هاي مدرن در يک مرکز توليد نمي شوند. بدين ترتيب شاهد آنيم که شرکت هاي اروپايي مانند EADS و يا آمريکايي، براي ساخت هليکوپتر جنگي جديد چيني، Z10، بدون آنکه سياست صادراتي چين برايشان مسئله باشد به چين فن آوري و نيز قطعات يدکي ارائه مي کنند. ناگفته نماند که چين تاکنون به سودان ماشين هاي جنگي فروخته است. (٣)داد وستد آتش افروزانه آمريکا در خاورميانه، به تحريک سوريه و ايران مي انجامد که هر لحظه قادرند به سوي چين و يا روسيه که با قدرت تمام وارد بازار جهانی شده اند روي آورند. نيجريه از « هداياي » فرانسه به ليبي نگران است چرا که ليبي ماه هاست که به ٣٠ هزار کيلو متر مربع از خاک نيجريه که سرشار از منابع نفتي و اورانيوم مي باشد چشم طمع دوخته است. اسرائيل که به خصوص عزيردردانه کاخ سفيد به شمار مي رود ديگر به واردات اسلحه اکتفا نکرده و خود به اولين صادر کننده اسلحه به کشور کلمبيا تبديل شده است. ونزوئلا به نوبه خود از اين امر يعني از قدرت جنگي کلمبيا و نيز از خصومت آمريکا با کشورش نگران شده و براي مدرنيزه کردن سلاح هاي خود به مسکو روي آورده است. تعداد فروشنده هاي سلاح در جهان رو به افزايش است: هند، کره جنوبي، آفريقاي جنوبي وغيره. هيچگاه تا کنون صنايع تسليحاتي تا اين حد شکوفا نبوده است. مخارج تسليحاتي جهان در سال ٢٠٠٦ مي بايست به رقم بي سابقه ٩/١٠٥٨ ميليارد دلار بالغ شده باشد (٤).« نتيجه اخلاقي » اين قضيه چيست؟ واضح است که اخلاقياتي در کار نيست. البته چرا، ناگفته نماند که پنتاگون رد ١١٠ هزار مسلسل کلاشنيکف و ٨٠ هزار هفت تير را که در سالهاي ٢٠٠٤ و ٢٠٠٥ به دولت کنوني عراق داده بود، گم کرده است (ديگر گم شدن ١٣٥ هزار جليقه ضد گلوله را به ميان نياورده ايم) (٥). هيچ بعيد نيست که اين سلاح ها به دست شورشيان افتاده باشد و براي حمله به نظاميان آمريکايي مورد استفاده قرار گيرند