بمناسبت 12 آبان 1304 سالروز سقوط ترکمن صحرا

آغزی آلا بولان ایلینگ
دولتی غاچان یالی دیــر

هر ملتی در تاریخ خود روزهای بیاد ماندنی دارد و روز 12 آبان یکی از همین روزها برای ملت ترکمن ایران است. حوادث این روز از زمره رویدادهای فراموش ناشدنی است. در 12 آبان 1304 نخستین جمهوری خلق ترکمن ایران که در سی ویکم اردیبهشت ماه 1303 تشکیل یافته بود به خاک و خون کشیده شد.

تشکیل این جمهوری از طریق اتحاد همه طوایف ترکمن شکل گرفت. این اتحاد طی کنگره ای در امچلی و با شرکت نمایندگان رسمی طوایف مختلف ترکمن، خودمختاری ترکمن ها و تأسیس جمهوری ترکمنستان ایران را اعلام نمود*. در این کنگره شخصیت هایی چون عثمان آخون از جعفربای ها، گوگ سوفی و جان محمد بگ از آتابای ها و ناصر امین خان از گوگلان ها حضور داشتند. کنگره علاوه بر اعلام جمهوری شورای ریش سفیدان را انتخاب نمود و عثمان آخون را به ریاست جمهوری برگزید. عثمان آخون در بخارا تحصیل کرده و سپس در همانجا نیز به تدریس مشغول بوده است. طبق روایات وی غلیرغم آموزش مذهبی و لباس ملایی، فردی غیر روحانی بوده است.

شورای ریش سفیدان در اولین گام تلاش نمود اختلافات میان جعفربای ها و آتابای ها را حل کرده و به اتحاد آنها یاری رساند.این تلاش ها برای مقطعی بی ثمرنیز نبود.

بلافاصله پس از تشکیل شورای ریش سفیدان، قرار بر این میگردد که به منظور انتخاب و تصویب نهایی ترکیب کامل شورا، جلسه مشاوره نمایندگان همه ترکمن ها به رهبری عثمان آخون در گنبد قابوس فراخوانده شود.

در این هنگام حکومت قاجار با مشورت مباشران انگلیسی خود سیاست تفرقه افکنی خود را درمیان ترکمن ها تشدید نمود. حکومت نقشه های گوناگونی را برای جلب سرکردگان و از جمله عثمان آخون به سوی خود داشت و سیاستی خصمانه به آشتی و اتحاد قبایل متحد شده ترکمن نشان می داد. یه فرمان حکومت وقت افسری نزد عثمان آخون رفته و در ازای فسخ پیمان میان جعفربای ها و آتابای ها مبلغ هنگفتی پول پیشنهاد می کند که عثمان آخون آنرا قاطعانه رد می کند.
حکومت قاجار به هرترفند و توطئه ای اعم از سیاسی و نظامی دست می یازد تا جمهوری نوپای ترکمن ها را سزکوب نماید. از سوی دیگر رضاخان برای تثبیت موقعیت خود و برای چنگ اندازی بر تاج پادشاهی نیازمند سرکوب جمهوری ترکمنستان ایران به هر قیمتی بود. و پشت این سیاست نیز انگلیسی ها قاطعانه ایستاده بودند. در واقع سرنوشت جمهوری نوبنیاد مردم ترکمن رقم زده شده بود. سیاست تفرقه بالاخره اثر خود را بر جای گذاشت و روحیه دو دلی و جندگانگی در صفوف ترکمن ها و متحدان آنها یعنی کردها ی بجنورد رخنه کرد و این امر کار قدرتمدارن مستبد را سهلتر نمود.
قوای نظامی از طریق بجنورد واسترآباد بر ترکمن صحرا یورش آوردند و مقاومت ترکمن ها را در روستای قلیچ ایشان در محله قارابالقان درهم شکستند. ستون های ارتش روز 12 آبان 1304 از سه سو به گنبد قابوس وارد شدند. بدین ترتیب ترکمن صحرا سقوط کرد.

رویدادهای آن دوره از صفحات درخشان و پراز شادی و رنج مردم ترکمن است. متأسفانه چه در آن زمان و چه در سالهای پس از آن و تا به امروز آگاهانه و ناآگاهانه از سوی دول و محافل گوناگون تلاش وسیع و گسترده ای برای به نسیان سپردن این رویداد و تجربه تاریخی بعمل آمده و میآید. ولی بر روشنفکران و آگاهان ترکمن است که با شناخت تاریخ خود، سنن مردمی جنبش خلق خود را زنده نگهدارند و از اینطریق یاد جان باختگان و آرمان آزادی و آزدگی را پاس دارند.


اورمان


*کلیه فاکت های این نوشته از کتاب "جنبش رهائی بخش ترکمن های ایران" ( خ. آتایف) برگرفته شده است.