انعکاس افکار و نظرات شاعر فرزانه ترکمن،

مختومقلی فراغی، در فرهنگ و زندگی ترکمنها

مختومقلی فراغی فرزند دولت مامد آزادی و نوه مختومقلی یوناچی می باشد. محققین او را بنیانگزار زبان ادبی نوین ترکمن می دانند. دولت مامد پدر مختومقلی، جایگاه شاخصی در ادبیات ترکمنی دوره خود داشته است، کتاب وعظ آزادی و مجموعه بسیاری از غزل و رباعی و قصیده به او تعلق دارد. یوناچی ( پدر بزرگ ) نیز اهل فضل و دانش در زمان خود بوده اشت.

تولد مختومقلی را سال 1733 می دانند و اما در مورد وفاتش، هنوز در بین محققین یک نظر ِ واحد وجود ندارد. برخی آنرا 1797 می دانند و برخی نیز 1790 میلادی. مختومقلی تحصیلات ابتدائی را در مدرسه ادریس بابا در اوبه قزل آیاق به پایان می رساند و برای تحصیلات عالی روانه شهر بخارا می شود و بعد از چندین سال، از مدرسه شیرغازی این شهر، فارغ التحصیل می شود.

عصر مختومقلی، با درگیری ها و تحولات سیاسی فراوانی در منطقه، همراه بوده است. بدنبال فوت نادر شاه، احمد درانی قیام کرده و کشور جدید افغانستان را بنیانگزاری می کند. او برای گسترش حاکمیت خود و تضعیف حکومت مرکزی ایران، به ترکمنها روی میِ اورد و نامه ها و قاصدهایی را به طرف خان های مشهور ترکمن می فرستد. داوطلبانی از ترکمنها به رهبری چاودیر خان عازم افغانستان می گردند. دو تن از برادران مسن تر مختومقلی در این سفر به دام می افتند و سپس توسط حکومت ایران به قتل می رسند.

در مورد شخصیت ادبی و علمی مختومقلی، نظریات گوناگونی ارائه گردیده است. می گویند که، محقق معروف سمو یلوویچ او را در مکان خاصی در ادبیات و شعر ترکمنان جای می دهد. جمالزاده نویسنده ایرانی نیز اورا با فردوسی مقایسه می نماید. مورخ و مستشرق مشهور، پروفسور " برتلس" مختومقلی را به جام جم تشبیه می نماید و آرمینوس وامبری در سال 1863 بعد از سفرها و مشاهدات خود از سرزمین ترکمنها، مختومقلی را بانی زبان و لهجه خالص ترکمنی با قواعد و قافیه های والا می یابد. وامبری نسخه ای از دیوان مختومقلی را به کتابخانه لندن تقدیم می نماید.

بنا به نقل و قول هایی از محققین تاریخی، مختومقلی نوشته و آثار دیگری غیر از شعرگویی داشته است. او مجموعه ای از داستان ها و روایه ها را با صرف کردن پنچ سال از عمر خود گرداوری می نماید که توسط قزلباش های متعصب شیعی ایران، نابود گردیده و به رودخانه جیحون انداخته می شود. شعر معروف ِ او بنام ریگان ایله دی، اشاره به این ناجوانمردی و جنایت تاریخی دارد.

قیغی غمده عزیز عمروم سولدوروب

شوم فلک عذابیم ریگان ایلادی
یازان کتاب لاریم سیله آلدیریب

گوزلاریم ایزینده گریان ایلادی

برخی نیز با اشاره به اندک اشعار و قصیده های بجای مانده از مختومقلی، که به زبان فارسی است، تلاش نموده اند که ایشان را در ردیف شعرای ایرانی جای بگذارند. این عده چنین ادعا می نمایند که از آنچه که از ایشان باقی مانده است، فقط، دیوان ِ اشعار ِ او به زبان ترکمنی نیست، بلکه مجموعه شعرهای دیگری از مختومقلی که به زبان فارسی سردوده شده است، می بایستی وجود داشته باشد.
می گویند که، دیوان مختومقلی به زبان ترکمنی، از 700 بیت، عبارت می گردیده است و در حال حاضر همه این تعداد، شناسایی نگردیده است.

دیوان مختومقلی بارها، توسط فاضلان و محققین ترکمن باز نویسی و تلخیص گردیده است. بار اول در سال 1926 توسط بردی کربابا و سپس همان اثر بمناسبت 225- مین سال تولد ایشان با ویرایشی جدید توسط ماتی کوسا در آشغابات منتشر میگردد.معروف است که او 460 شعر را از حافظه فردی بنام صفر آغا استخراج نموده است و بقیه را نیز با کمک محقق مشهور سمولیویچ تکمیل نموده است. سومین چاپ کتاب مختومقلی در سال 1983 و در آنجا بمناسبت 250 – مین سال تولد ایشان توسط عبدالرحمان ملک امان و همکارانش بازنویسی شده است.

مختوم قلی فراغی جایگاه مقدس و قابل اطمینانی در بین ترکمنها دارد شعرهای ایشان سینه به سینه و از نسلی به نسلی دیگر منتقل گردیده است. نه تنها برای ترکمنها، بلکه برای بسیاری از خلق های مجاور، کلام و گفته های مختومقلی حکم قانون را داشته است.

فاصله گیری مختومقلی، از قدرتمندان و سالوسان دربار و دین گرایان ِ متملق، که در هر دوره ای، توجیه گر ِ استمرار قدرت گرایان می باشند، بر شان و منزلت ایشان افزوده است. برخی محققین، شخصیت ادبی و سیاسی او را، حتی از فردوسی، شاعر حماسه سرای ایرانی نیز ممتازتر می دانند.
مختومقلی فراعی، بانی زبان ِ مدرن ِ ترکمنی، نه در مصاحبت دربار نشسته است و نه برای شعر سرایی خود، مزد و بهایی را طلب نموده است.

از برجستگی های شخصیت ادبی و شاعری مختومقلی، رک گویی و صداقت و شهامت ایشان در بیان اعتقادات فکری خود می باشد. مختومقلی از استعاره و کنایه گویی می گریزد و به شیوه حافظ و مولانا، جوهر ِ گفتار را در لفافه و تمثیل نمی پیچد. کلمه به کلمه ِ آن، روشن و صریح است و برای درک آن، به فالگویی و تفسیر نیازی نیست. رک گویی و پرتاب عریان کلمات، بر اعتبار و منزلت اشعار او می افزاید. شاید یکی از رموز جاودانگی آثار این شاعر، سهولت ارتباط آن با دل و جان و افکار ِ مخاطبینش باشد.

مختومقلی در تجسم ِ جهان ِغیب و توصیف وصال معشوق( رب تعالی) به تمثیل های زمینی روی می آورد و با بهره گیری از زیبایی های طبیعت، قلب مخاطبین خود را تسخیر نموده و او را به سوی عالم اعتقادی خود، پرواز می دهد. اشعار فراوانی را می توان در دیوان او به دین سبک مشاهده نمود. یکی از آنها، ساتاشدیم ( ملاقات کردم ) نام دارد:

سحر واقتی سیران ادیب گزارکام

عجب منزل عجب جایا ساتاشدیم
اوغریم بیلمای یولدان یولا آزارکام

خوب مکانه خوب سرایا ساتاشدیم
اوستاسیز ایشلانان، کریش سیز قاتیلان

قیمت سیز ساتیلان، ال سی ز توتولان
قول دگمای چکیلان اوق سیز آتیلان

چله سیز قورولا ن یایه ساتاشدیم

در 4 بیت اخر شعر ساتاشدیم، این تشبیه بمراتب واضحتر می گردد:
مختومقلی دییرلار منینگ ادیمی

عالم چویار گورسه اودیمی
ای یارانلار کیمه دیام اودیمی

باشیم چیقماز نه غوغایه ساتاشدیم

مختومقلی در شعر گوردینگمی ( آیا دیدی؟) به شکل زیباتری به تشبیه روی می آورد و با استفاده از زمان و مکان ِ دربر، ندای دل خود را که توصیف معشوق است، بیان می نماید:

رومدا قبچاقدا چین ده ماچینده

ظمایل اورنونده عرشینگ ایچنده
اقلیم دگره سنده فلک بورچنده

منینگ صاحب جمالیمی گوردنگمی؟

عاشقلار آهنده قلزم دوریده

قبه الاسلام ده جیحون بحرینده
سدره صحراسینده عیسی شهرینده

منینگ صاحب جمالیمی گوردونگمی؟

مختومقلی رک گو و تیز گفتار است! این خاصیت از کجای بر می خیزد و اشعار او چه ریشه ای را دارند؟.
بدون شک در عالم اندیشه و اخلاص دینی، حلاج ها و نسیمی ها، تاثیراتی دررک گویی و عریان سخنی او داشته اند، اما این واقعیت را هم باید در نظر داشت که مختومقلی، بیش از هر چیز، از نابسامانی اوضاع ترکمنها، ظلم خان ها و ملاهای توجیه گر که او ( مخنث لر) خطاب می نماید، رنج می برده است. بدین سبب، بسیاری از اشعار او، ریشه هایی کاملا اجتماعی دارند. چنانکه در شعر دوکه باشلادی چنین می گوید:

گومیلدی دریالار یقیلدی داغلار

یتیملر گوزیاشین دوکه باشلادی
اورامسیدن بولان حرام خور بگلر

یوردی بیریانیندن یاقا باشلادی

بند آخر این شعر چنین تمام می شود:
مختومفلی باشه باغلاب سله لار

آچ بوردی دی یورتوب نجه ملالاز
حلالدان حرامدان یغناب غله لار

هر نه تابسه دینمای دیقا باشلادی




ظلم و جوری که حاکمان متعصب شیعی ایران در حق مردم ترکمن و دیار ترکستان روا می داشته است، ضرورت قیام در مقابل بیدادگری خانات خیوه و از همه ارجح تر، مشاهده ِ مماشات طلبی برخی از خوانین محلی ترکمن در پذیرش وضع موجود، انگیزه ای گردیده است تا او پرچم ِ اتحاد و بیداری ملی را برای ترکمنان برافرازد. و شعرهایی در این زمینه بسراید.

" ترکمنلر باغلاسه بر یره بیلی

قورودار قلزمی دریای نیلی "
" تکه یموت گوکلانگ یازیر آلیلی

بر دولته قوللوغ اتساک باشیمیز"
" مختومفلی قویمه جانینگ دیرلیگنه

مسلمانی قویمه کافر خورلوغنه "
" رواج برگیل یموت گوکلنگ برلیگنه

اول کمال خان افغان بولسون باشیمیز"

در شعر ِ فوق، مختومقلی همه طوایف و تیره های ترکمن را به اتحاد دعوت می نماید. تاثیر مستقیم ِمتحد شدن افغانان و مبارزه آنها برای جدایی از حکومت مرکزی ایران، که الگویی است برای این شاعر، به طور واضح در این شعر مشاهده می شود.
او در شعر ِ معروف " ترکمنیم " برای ترکمنها یک ملت و یک سرزمین ِ واحد را آرزو می نماید. شعری که، در حد بالایی بر وطن پرستی و آزادی خواهی مختومفلی دلالت می نماید. او در تمام دوران حیاتش، با روح و جان خود بر این هدف، همت گذاشته است.

" جیحون بلن بحر خزر آراسی

چول اوستندن اوسر یلی ترکمنینگ "
" گل غنچه سی قره گوزیم قره سی

قره داغدان اینر سیلی ترکمنینگ "

در این شعر ِ حماسی، مختومقلی بر طایفه پرستی و قبیله سالاری می تازد و سرنوشت و آینده را فقط برای ملت واحد ترکمن که ریشه و تاریخ ِ بغایت قدیمی دارد، طلب می نماید.

اول مردینگ اوغلیدر مرددور پدری

گوراوغلی قرداشی سرحوشدر باشی
داغده دوزد ه قوسه صیادلار دیری

آلا بیلمز یولبارس اوغلی ترکمنینگ

کونگلر یورکل ر بر بولوب باشلار

تارتسه یغین ارار توفراقلار داشلار
بر سفره ده تیار قیلنسه آشلار

گوتاریلار اول اقبالی ترکمنینگ

صراحت و رک گویی و زبان تیز و انتقاد گرای ِ بی حد و مرز ِ ایشان، قبل از هر چیزی از آن زندگی ِ ساده و بی آلایش و آزاده ِ مردم ترکمن نشات می گیرد. طبق ضرب المثل ترکمنی: قیشیق اوتور، دوغری سئوزله. مختومقلی چنین کارکتری را از خود به ما، به یادگار گذاشته است. او در قطعه شعری بغایت عمیق و زیبا، این روح ِ خالصانه و آزادانه ِ خلق خود را، با استادی تمام، به تصویر کشیده است:

مختومقلی سئوزله، هر نه بیله نینگ

اوزینگه عایب بیل، آیتمان اتونینگ
تراشلاب شاغلات غین، دیله گله نینگ

بیزده ن سونکی لارا یادگار بولسین

مختومقلی، با مردم خود زیسته و سختی و مشقت و جور ِ زمانه را به همراه آنان چشیده است. بسیاری از اشعار او به اخلاق و مراودات زمینی تعلق دارند. عشق و رسیدن به وصال در اشعار مختومفلی، تنها برای ملائک و عرش اعلا نیست. بلکه ریشه های مادی و زمینی را هم دارند. برخی از پندها و اندرزهای اخلاقی این شاعر، واکنشی است مستقیم و بجا که از بر آشفتن پاکترین روح یک انسان ِ عادل و وارسته، ریشه می گیرد.
او بر هر چه که بد است و پلشت، بی امان می تازد و به نقد می کشد و آنچه را که زیباست، زیباتر می نمایاند.
شعر مشهور " گوزل سن " از آن تحفه هاست که به تعبیر برخی از شعرشناسان، خاستگاهی کاملا زمینی دارد:

گون خنجری گوکد ه ن یره اینانده

گونه قارشی دوغان آیی گوزل سن
اوسته جافار ایشی سنجاب جبه سی

اصفهاندا قورلان یایی گوزل سن
ساچباغینگ اوجینینگ سیمدر ایشمه سی

اوستینگدن یول دوشسه قین دیرآشماسی
آغزینگ آب حیات زمزم چشمه سی

عین ا لباقی سوینگ لایی گوزل سن

مختومقلی در شعر " داش دوکر " که عمیقا اخلاقی و پندگرایانه است، راز دل خود را بیرون می دهد و درس های اخلاقی " تجربه گرایانه " را به ما می آموزد.

آحماق بیلان سرداش بولسونگ بیر ساغت

پنهان سرینگ ساقلا بیلمای داش دوکر
دوستلیق آچسانگ بیر بیوفا یار بیلان

قایقی برلان دهانینگدان دیش دوکر

بد اصل گوتارمز باش گون مسلیگی

کلفزا یوتدر ماز آژدر ماسلیغی
بیلگیل اوزاق گیتما ز آیی دوستلیغی

قهری گلسه دفانگ اورار تاش دوکار

در شعر " سیل بلانی" تقدم منفعت عام ( ایل ) را گوشزد می نماید:

بلند داغلارینگ باشینده

بولوت اوینار سیل بلانی
قوچ یگیده تویدور بایرام

هر ایش گلسه ایل بلانی


مختومقلی در نگاه منتقدین حاظر

در باره مختومقلی و آثار ادبی و اشعار فلسفی ایشان، مطالب زیادی هم در ترکمنستان و هم در ایران و افغانستان، نوشته شده است. و از زندگی نامه او، نمایشنامه و فیلم هایی نیز ساخته اند. برخی از منتقدین و پژوهشگران، جنبه های اجتماعی و رئالیستی شخصیت او را برجسته نموده اند و برخی نیز بدون در نظر داشتنِ واقعیات زندگی ایشان، او را در ردیف عارفان و عاشقان ِ زمانه، جای داده اند.

در دوران حکومت شوروی، فیلمی بر اساس زندگی و مبارزات مختومقلی ساخته شده بود که اساسا با واقعیت های زندگی مختومقلی متفاوت بوده است و سلطه روسها بر ترکمنستان و آسیای مرکزی را توجیه می نموده است.

در دوران سلطنت پهلوی، در هیچ نشریه و یا موسسات ِ آموزشی رسمی، نامی از مختومفلی فراغی برده نشده است. با این وجود، کتاب مختومقلی در هر خانه ترکمن وجود داشته است و اشعار او در مراسم عید و شادی، توسط عده ای از دانایان ترکمن، خوانده می شده است. یکی از کسانی که در آن دوره برای زنده نکهداشتن یاد مختومقلی، از زندگی خود مایه گذاشته است، آقای مراد دوردی قاضی می باشد. به همت ایشان بود که بر سر آرامگاه مختومقلی در آق توقای بنای یادبودی ساخته می شود.
در دوران انقلاب و در دوره فعالیت های یکساله کانون فرهنگی و سیاسی حلق ترکمن، بسیاری از فرهنگیان و نخبگان ترکمن، در فکر احیای آثار و گنجینه های معنوی ترکمنی برآمدند، بازتکثیر دیوان مختومفلی و ترتیب دادن شب های شعر و ادب در شهرها و اوبه های ترکمنصحرا، به همت آنان بوده است.

حکومت اسلامی در ایران، مانع چندانی در مقابل گرامیداشتهای این شاعر ایجاد نمی نماید ولی تلاش می نماید تا از مختومقلی فراغی، صوفی دیرنشینی بسازد. چاپ پوسترهای مختومقلی با عمامه صوفی های ایرانی، نمونه ای از این اقدامات می باشد.

ترکمنهای افغانستان، علیرغم پراکنده گی ترکمنها و اوضاع ِ پر آشوب این کشور، از یاد مختومقلی غافل نمانده و با چاپ نشریاتی در کابل و پیشاور، برای زنده نگهداشتن آثار او همت گذاشته اند. یکی از آنان حاجی نور محمد غولی (قارکین) نام دارد. کتاب " آرزوم بار، غالسام گوزه ل ایل بیله " که تفاسیری از زندگی مختومقلی فراغی است به این مرد تعلق دارد.

مراسم بزرگداشت تولد مختومقلی فراغی، هر ساله با تشریفات خاصی در جمهوری ترکمنستان برگزار می گردد. فرهنگی کاران ِ ترکمنصحرا نیز، علیرغم امکانات محدود خود، در هفته تولد شاعر، راهی آق توقای می گردند و به همراه هزاران نفر از مردم ِ حاضر، به شادی و شعرخوانی می پردازند.

ترکمنهای مقیم اروپا، بویژه در کشورهای سوئد و آلمان نیز به گرامیداشت این شاعر ِ ملی می پردازند. براستی که هفته تولد مختومقلی فراغی به هفته وحدت ملی تمامی ترکمنها، از هر قشر و طبقه، تبدیل گردیده است.

در تهیه این مطلب از منابع زیر بهره گرفته شده است:

1- تاریخ، فرهنگ و هنر ترکمنان جلد دوم صفحه 1703 تا پایان نویسنده: اسدالله معطوفی
2- دیوان مختومقلی به کوشش دکتر ارازمحمد سارلی بخش مقدمه و برخی شعرها
3- آرزوم بار غالسام گوزه ل ایل بله، نور محمد قارکین چاپ پشاور
4- مخدوم قلی ترکمنستان س س ر آکادمیاسی ملک امانف و ......
5- بگ مراد گری مختومقلی حاقدا بیر مفاله ایل گون و ترکمن ایلیم سایتلاریندان
6- نگاهی به فرهنگ مادی و معنوی ترکمن ها گنبد دردی اعظمی راد صفحه 206
7- ترکمنلر تاریخی حاج عبدالغفور آهنگری صفحات 132-133
ت. آتابای اردیبهشت1388

#

ضمن پوزش از خوانندگان، برخی از اشتباهات چاپی در مطلب بالا مجددا تصحیح گردیده است. از دوستانی که تذکر داده اند، متشکرم