خويشاوندي زبانهاي تركي و تركمني

بايرام قليچ فرزام
به نام خداوندجان وخرد كزين برترانديشه برنگذردمقدمه:انسان اوليه آواها و صدائي را ازحلقوم خود خارج ميگردند كه معني و مفهومكامل نداشته .اما دراثرنيازبه ابزار و ابزارسازي ونام گذاري اسامي ذات : بااستعانت ازباريتعالي ابتدا كلمه راكه جنبه قداست دارد توانستند خلق كنند و سپس به تدريج جملات را بسازند – وسخن گفتن تفهيم و تفهم را از راه نطق انجامدهند ودر نتيجه در دنيا زبانهاي – متعدد پديد آمدند كه امروزه زبان هاي رايج ومتعدد دردنيا كه ميراث معنوي و وسيله بيان تفكر آدمي هستند به صورت زبانشناسي توصيفي – زبان شناسي تاريجي – بررسي ميشود.لذا با درنظرگرفتن متنسنگ نوشته هاي كناره هاي رود خانه ارخون و سنگ نوشته هاي تگين كه امروزه هزارو پانصد سال سابقه ئ تاريخي دارد. زبان ديرين سال تركي و تركمني را در اين مقاله از جنبه ئ تاريخي با اختصار بررسي مي نمايد .مثال از سنگ نوشته هاي كوه تيگن : تا نگري ياريل كاروكون اوچيناوزيم كوكيم بار اوچينكاپان الورتومامروزه در زبان تركمني بجار كلمه ئ «ياريال كاروكون» كلمه «يال كاديقين» به كارميرود و حروف او لرزان حذف ميشود . كلمات تانگري – يال كاديقين و كاپان( خاتان – خان ) ازكلمات بسيار قديمي زبان تركي و تركمني هستند . مثال ديگر:بير ييليكا ،تورت يولي ،سونگوشدوم، ايلكي توكي باليكادا، سونگوشدوم در زبان
امروزي تركمنان بجاي وا‍‍‍‍‍ژه يولي – واژه يولا ( گزگ – سپار – غايتا )و به جاي فعل سونگوشدوم – فعل سوو شديم به كار ميرود وكلمه سونگؤ شدوم از واژه هاي - سونچماق و سانچمق گرفته شده – يا در جمله :كركي آرتوقي يرتي پولي سؤله ميشواژه آرتوقي – در زبان تركمني زائد و امروزه كاربرد ندارد و جمله بد ينگونه بيان شود : قرق يدي يولا سؤله ميشدر سنگ نوشته تون يوكوك جمله اي است با وژگان : ياغي – تگره (گره ) تگ( دك ) اوجاق كه تمامي آن واژگان : ازواژه هاي بسيار قديمي زبان تركمني هستندحال به عنوان مثال از دايرة المعارف محمود كاشفري از زمان تاليف آن تقريباهزار سال ميگذرد به ذكر چند واژه زبان تركمني اكتفا مي نمايد .الف : اصطلاحات خويشاوندي :آبا – آنه – آننا – كايين ( قايين ) كارنيداش ( قارنيداش ) تول ( درل ) سب ( قيزنيگ بغجاسي ) بالديز – ينگه – يورچ (يوورجي)ب : اصطلا حات ورزشي و سرگرمي و بازي :بوك – آت يق – گوره ش – اوجه ش – باداق دماق – باداق لادماق يوسف بالساغوندر كتاب بيليم نامه ( دانشنامه ) خود تعدادي از واژه هاي بسيار قديمي را به كاربرده است كه به چند مورد آن به عنوان مثال به اختصار اشاره مي نمايد :1- كلمه « امگك »دراثر مذكور هشتاد بار كار گرفته شده و تا كنون هم هيچگونه تغييراتي در واژه به عمل نيامده و به همان صورت قديمي در زبان تركمني به كار گرفته ميشود :گرگينگ امگك بول،ايكي گوزينگ گوم، گوگ- امگك بوليپ آيريلسينامگك گوز بيلن غاشينگ آرسينده ( امگك به معناي : ازا – رنج – قين چليق )2 – بورن ( جلو – پيش – بيني ) به سبب آنكه بيني ( بورون‌ ) جلوتر از اعضاي –ديگر بدن انسان قرار دارد – بورون ( بيني ) در معناي جلو پيش به كار مي رودو از واژه گان بسيار قديمي زبان تركمني است . مختوم قلي فراغي نيز بورون را در معناي پيش جلو به كار برده است :ساغليغينگ قدريني بيگيل ؛خسته بولماز دان بورون 3- در كتاب بيليم نامه كلمه چيپون سه بار آمده و در زبان تركي سينك معنا شده ولي در زبان تركمني در آن معنا به كار نمي رود .4- أشانماق در زبان تركمني و تركي درمعناي باور كردن – اعتماد كردن چند بار در اثر مذكور آمده و اين واژه هم ازواژگان ديرين سال زبان تركي و تركمني است.5- أومك در معناي : عجله كردن – چيرپينماق در زبان قديمي تركي و تركمني آمده ولي در زبان تركي اومك تلفّظ مي شود .6- اوحورمك دركتاب بيليم نامه دوبارآمده- درزبان تركي وتركمني كاربرددارد ودرمعناي خاموش كردن است ولي درزبان تركمني هم از واژه اوچورمك و هم از واژه سونديرمك استفاده مي شود.7-اؤكؤنمك حدودا چهل بار در اثر مذكورآمده ولي درزبان تركي ازآن كلمه استفاده نمي شود وبه جاي آن كلمه پشيمان كاربرد دارد و در زبان تركمني اصالت واژه حفظ شده و به صورت اؤ كونمك و اؤكونج به كار ميرود.باز هم عبارت كوتاه ولي پر معنا كه در واقع يك حقيقت تاريخي است از دايرة المعارفمحمود كاشفري نقل ميشود : تركمنان اوغوزان هستند و اوغوزان تركمنانند و زبان اوغوزي ،زبان تركمني است واز تحقيقاتي كه در خصوص حروف الفبا و خط اوغوزي بعمل آمده: مشخّص شده كه 25 حرف اوغوزان چون حروف سو مري ها به صورت حروف لاتين بوده و تاكنون حروف بحث در نقش قالي هاي تركمنان به قوّت به صورت قبلي خود حفظ شدهاست . در پايان ناگفته نماند سه تن شاعران كلاسيك تر كمن : شيدائي – عنداليب – شاه بندي كه از اوغوزشناسان تركمن هستند . در قرن 11 هجري قمري در تحقيقات جامع خود به اين نتيجه رسيده اند در اثر تسلّط اعراب در قرن 2و3 هجري قمري در آسيا ميانه و رواج زبان عربي زبان اوغوزي روبه تحليل مي رود. ولي فرهنگ شفاهيتركمن ها به قوّت پايدار مانده و شيدائي زبان اوغوزان اينگونه وصف ميكند :شيله قولاغا ياقيمي ______سوزله گوزل ييگريم ‍باش پنجه اووازي چكيملي ___ ايزله ديم گوزل ييگريم باش يدي سيندن اوواز حيقيپ ____اون سكيزين تار ،تار چكيپاوچ مينگ ياشدا عمرينگ يا قيپ – گچير ديك گوزل ييگريم باشق در شعر آهنگين بورون و 7حروف مصوت و18 صالت داشتن سه هزار سال عمركردن زبان اوغوزان را بيان مي كند .عنداليب شاعر ديگر تركمن هم مي گويد : ياشينگ اوچ ميگدن اشيب توزگه ميندي بويا شدا چكمه ديم رنج از اني عمرت از سه هزار سال برگذشت و به چهار هزار سال رسيد در طول آنها نه رنجي كشيدي و نه آذاري از كسي ديدي
میراث